Δημοσιεύτηκε από admin | Κατηγορία:

Αυτό θα καθοριστεί από τα μαθήματα που θα μάθουμε από την παρούσα επιδημία   Όταν στις αρχές αυτού του έτους η πανδημία COVID-19 ξεκίνησε την ανεξέλεγκτη παγκόσμια εξάπλωσή της, οι περισσότερες κυβερνήσεις βρέθηκαν απροετοίμαστες. Ο ένας μετά τον άλλον, διάφοροι πολιτικοί ηγέτες εξέφρασαν την έκπληξή τους για την «απουσία» έγκυρων προειδοποιήσεων Ωστόσο, τίποτα δεν θα μπορούσε να είναι πιο μακριά από την αλήθεια: εάν οι πολιτικοί είχαν εισακούσει τις προειδοποιήσεις των εμπειρογνωμόνων στον τομέα της δημόσιας υγείας, θα ήξεραν ότι η εμφάνιση μιας ιογενούς επιδημίας και ειδικά ενός κορωνοϊού όπως το COVID-19 είχε προβλεφθεί από την επιστημονική κοινότητα εδώ και αρκετά χρόνια. Οι συνάδελφοί μου και εγώ διερευνούμε τους κινδύνους που αντιπροσωπεύουν τέτοιοι παθογόνοι οργανισμοί εδώ και τόσο καιρό, ώστε όταν τελικά εμφανίστηκε η επιδημία, προσωπικά εξεπλάγην γιατί πλέον θεωρούσα ότι και πολύ είχε καθυστερήσει . Η αλήθεια δυστυχώς είναι ότι αυτή η καταστροφή δεν είχε απλώς προβλεφθεί, αλλά θα μπορούσε να είχε προληφθεί. Το γεγονός ότι σαν παγκόσμια κοινωνία βρισκόμαστε σε μία τόσο δύσκολη θέση, αντανακλά την βασική αδυναμία των ανθρώπων να κατανοήσουν, να προβλέψουν, και τελικά να διορθώσουν τις συνέπειες των πράξεων τους. Η παρούσα επιδημία αποκάλυψε την «άβολη» αλήθεια ότι ορισμένες πτυχές της σύγχρονης ζωής είναι αυτοκαταστροφικές και θέτουν σε κίνδυνο τόσο τη δημόσια υγεία όσο και την πιθανή επιβίωση της ανθρωπότητας. Εάν θέλουμε να αποτρέψουμε παρόμοιες επιδημίες στο μέλλον, θα πρέπει να κατανοήσουμε τα θεμελιώδη ανθρωπογενή αίτια αυτής της πανδημίας. Ευτυχώς, οι πρόσφατες ανακαλύψεις μας από την παρούσα, καθώς και από παλαιότερες επιδημίες, μας παρέχουν άφθονα στοιχεία για πράγματα που πρέπει να επανεξετάσουμε στην προβληματική σχέση μας με το φυσικό περιβάλλον.   Προέλευση της Επιδημίας Ο COVID-19 είναι το πιο πρόσφατο μέλος μιας ταχέως διευρυνόμενης οικογένειας νόσων, γνωστές ως αναδυόμενες ασθένειες. Οι αρρώστιες αυτές προκαλούνται συνήθως από προηγουμένως άγνωστα παθογόνα, συνήθως από ιούς, τα οποία καταφέρνουν να «μεταπηδήσουν» από τους κανονικούς ξενιστές τους στην άγρια φύση, και να επιμολύνουν ανθρώπους και κατοικίδια ζώα. Πράγματι το 75% των νεοεμφανιζόμενων ανθρωπίνων ασθενειών έχουν μία καταγωγή τέτοιου τύπου. Παρ’όλα αυτά η επιμόλυνση και η επιδημιολογική επέκταση σε ένα καινούριο είδος ξενιστή δεν είναι εύκολη διαδικασία. Συνήθως απαιτεί ειδικές περιστάσεις, στις οποίες τα δύο είδη ξενιστή βρίσκονται σε εκτενή εγγύτητα διαρκείας. Δυστυχώς, οι ανθρώπινες δραστηριότητες δημιουργούν ολοένα και περισσότερο ευνοϊκές συνθήκες για τέτοιες «μεταπηδήσεις», με αποτέλεσμα τέτοιες αναδυόμενες ασθένειες να εμφανίζονται με όλο και μεγαλύτερη συχνότητα. Τα τελευταία 20 χρόνια, η ανθρωπότητα έχει γίνει μάρτυρας σε τουλάχιστον έξι θανατηφόρες επιδημίες παγκόσμιας εμβέλειας (SARS-2002, H1N1-2009, MERS-2012, Ebola-2013, Zika-2016, COVID-2019). Είναι εξαιρετικά σημαντικό να συνειδητοποιήσει κανείς, ότι αυτές οι επιδημίες είναι απλώς τα πιο ορατά παραδείγματα μιας πολύ μεγαλύτερης ομάδας πιο εστιασμένων νόσων τις οποίες ή ιατρική κοινότητα κάπως καταφέρνει να θέσει υπό έλεγχο. Γιατί λοιπόν ο SARS-CoV-2, (ο ιός που είναι υπεύθυνος για τον Covid-19) να μπορέσει να «ξεφύγει» από τον έλεγχο των επιδημιολόγων; Αν και υπάρχουν αρκετά αίτια για αυτό, ένας σημαντικός λόγος είναι ότι ο ιός αυτός τυχαίνει να έχει μία πολύ καλή «ισορροπία» μεταξύ παθογένειας και μεταδοτικότητας. Είναι δηλαδή ικανά παθογόνος ώστε να αποτελεί έναν σοβαρό κίνδυνο για τη δημόσια υγεία, αλλά όχι τόσο θανατηφόρος ώστε να σκοτώνει τους ξενιστές του πριν προλάβουν να μεταδώσουν την ασθένεια στους ευάλωτους συνανθρώπους τους, όπως συμβαίνει με ορισμένα πολύ επικίνδυνα παθογόνα όπως ο ιός Έμπολα. Ωστόσο ο πιο σημαντικός παράγοντας υπεύθυνος για την πανδημία είναι ότι οι άνθρωποι που έχουν προσβληθεί με τον SARS-CoV-2 είναι ικανοί να μεταδώσουν την ασθένεια σε κοντινά άτομα πριν αναπτύξουν οι ίδιοι τα συμπτώματα της νόσου. Αυτό σημαίνει ότι ο ιός μπορεί να εξαπλωθεί εύκολα πριν ο ασθενής κατανοήσει την κατάσταση του, και τον κίνδυνο που αποτελεί για τους συνανθρώπους του, και λάβει τις απαραίτητες προφυλάξεις. Αν και η ακριβής προέλευση της παρούσας πανδημίας εξακολουθεί να καλύπτεται εν μέρει από μυστήριο, η μοριακή ανάλυση του γενετικού υλικού του παθογόνου μας έχει προσφέρει σημαντικές ενδείξεις. Γνωρίζουμε τώρα ότι ο SARS-CoV-2 ανήκει σε μια ομάδα κορονοϊών που συνήθως προσβάλλουν νυχτερίδες, και ειδικότερα τα είδη των ασιατικών ρινόλοφων (Rhinolophus sp.). Πιο περίεργο είναι οτι μέρη του γενετικού υλικού του ιού φαίνεται να σχετίζoνται με παγκολίνους (Mantis javanica), έναν τύπο εξειδικευμένου εντομοφάγου θηλαστικού του οποίου το σώμα είναι καλυμμένο με μία πανοπλία από μεγάλες φολίδες και το οποίο δεν έχει συγγένεια με νυχτερίδες. Αν και οι παγκολίνοι δεν θεωρούνται πλέον ως η άμεση πηγή της επιδημίας, η ασυνήθιστη υβριδική φύση του SARS-CoV-2 υποδηλώνει ότι κατά κάποιο περίεργο τρόπο, αυτός ο ιός είχε επαφή με αυτά τα πολύ διαφορετικά είδη ξενιστών τα οποία δεν συνυπάρχουν συνήθως στην φύση. Αυτό που ωστόσο έχουν κοινό τόσο οι παγκολίνοι όσο και οι νυχτερίδες είναι ότι και τα δύο είδη κυνηγιούνται, διακινούνται, και καταναλώνονται εντατικά από ένα υποσύνολο της κινεζικής κοινωνίας για τα υποτιθέμενα οφέλη που προσφέρουν. Πράγματι, σε διάφορες χώρες της ανατολικής Ασίας, συμπεριλαμβανομένης της Ινδονησίας, της Μαλαισίας και του Βιετνάμ, η κατανάλωση πολλών μορφών άγριας ζωής θεωρείται -λανθασμένα- ότι χαρίζει υγεία και σεξουαλική ζωτικότητα. Στην πραγματικότητα, η αλόγιστη και μη βιώσιμη κατανάλωση άγριων ειδών, από ένα ολοένα και πιο εύπορο κινέζικο κοινό, έχει τροφοδοτήσει ένα παγκόσμιο παράνομο εμπόριο άγριων ζώων, το οποία σήμερα πλέον απειλούνται με εξαφάνιση. Πολλά μοναδικά είδη όπως οι ρινόκεροι, τίγρεις, ελέφαντες, παγκολίνοι και ελάφια αναμένεται να εξαφανιστούν από την άγρια φύση, ως αποτέλεσμα της υπερκατανάλωσης στις χώρες της Άπω Ανατολής. Καθώς πολλοί πληθυσμοί άγριων ζώων έχουν αρχίσει πλέον να καταρρέουν, στην θέση τους έχουν δημιουργηθεί μεγάλης κλίμακας φάρμες εκτροφής άγριων ζώων, με σκοπό να ικανοποιήσουν της εξεζητημένες ανάγκες της ασιατικής αγοράς. Μόνο στην Κίνα, υπάρχουν περισσότερα από 20.000 εκτροφεία άγριων ζώων, το καθένα από τα οποία κρατά χιλιάδες ζώα από διάφορα είδη, κάτω από άθλιες συνθήκες. Στις φάρμες αυτές, ο συνωστισμός, το στρές, καθώς και η επαφή ανάμεσα σε διαφορετικά είδη ζώων δημιουργούν ιδανικές συνθήκες για την εμφάνιση υβριδικών ιών. Στα μέσα μαζικής ενημέρωσης έχει δοθεί μεγάλη έμφαση στον ρόλο των λεγόμενων «wet markets», στην μετάδοση τις επιδημίας. Ωστόσο αυτές οι λαϊκες αγορές/σφαγεία άγριων ζώων αντιπροσωπεύουν μόνο το τελευταίο στάδιο σε μία αλυσίδα παραγωγής. Έτσι απλώς αποτελούν την ορατή κορυφή του επιδημιολογικού παγόβουνου, ενώ στην πραγματικότητα, ο ιός δημιουργήθηκε, σχεδόν σίγουρα, στα δυσπρόσιτα και απόκρυφα εκτροφεία άγριων ζώων. Η αύξηση, η εμπορία, και τελικά η κατανάλωση άγριων ζώων -τα οποία τρώγονται ακόμα και ωμά ώστε να μεγιστοποιηθούν τα δήθεν οφέλη υγείας – είναι μία συνταγή για έναν επιδημιολογικό εφιάλτη. Οι εμπειρογνώμονες το γνωρίζουν αυτό καλά γιατί η ανθρωπότητα είχε βρεθεί πρόσφατα στην ίδια ακριβώς θέση: Το 2002 η εμφάνιση ενός άλλου υβριδικού κορωνοϊού νυχτερίδας, που πιθανότατα είχε μεταδοθεί μέσα από μοσχογαλές (ένα είδος σαρκοφάγου θηλαστικού το οποίο επίσης εμπορεύονται στην Άπω Ανατολή), προκάλεσε την επιδημία του Σοβαρού Οξέος Αναπνευστικού Συνδρόμου (SARS), από το οποίο αρρώστησαν πολλές χιλιάδες ανθρώπων σε 37 χώρες. Τότε, έπειτα από εκτενείς, δύσκολες, και παγκόσμια συντονισμένες προσπάθειες, καθώς και αρκετή τύχη, οι γιατροί κατάφεραν την τελευταία στιγμή να σταματήσουν την επιδημία και να ξαναβάλουν το τζίνι μέσα στο επιδημιολογικό λυχνάρι. Ωστόσο, η κινεζική κυβέρνηση, υποκείμενη στις πιέσεις των λόμπι των εκτροφείων άγριων ζώων, αντί να καταπολεμήσει τα αίτια της επιδημίας απέτυχε τότε να εφαρμόσει τις κατάλληλες πολιτικές νομικού ελέγχου. Έτσι, ενώ είναι αλήθεια ότι ο κόσμος πληρώνει σήμερα ένα τρομερό τίμημα για τις επιδημιολογικά ανεύθυνες, περιβαλλοντικά καταστροφικές και ηθικά κατακριτέες συνήθειες ενός μικρού τμήματος των ασιατικών κοινωνιών, είναι επίσης αλήθεια ότι αυτή η καταστροφή θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί.   Τα άλλα αίτια επιδημιών: Καταστροφή φυσικών οικοσυστημάτων και αστικοποίηση Αν και η απαγόρευση εκτροφής άγριων ζώων σε συνδυασμό με έναν αποτελεσματικό έλεγχο των συσχετισμένων λαϊκών αγορών (wet markets) πιθανότατα να είχαν αποτρέψει το εμφάνιση του COVID-19, αυτά τα μέτρα από μόνα τους δεν θα μπορούσαν να σταματήσουν την εμφάνιση άλλων νέων νόσων, επειδή το πρόβλημα των αναδυόμενων ασθενειών είναι πολύ μεγαλύτερο. Είκοσι χρόνια ενδελεχών έρευνών έχουν δείξει ότι οι περισσότερες από αυτές τις ασθένειες έχουν τα αίτια τους στις διάφορες μορφές οικολογικής διαταραχής που προκαλούνται από τον άνθρωπο. Επιπλέον, παλαιότερα τέτοιες επιδημίες παρέμεναν τοπικά προβλήματα – σήμερα, αφού εμφανιστούν, διαδίδονται στη συνέχεια εύκολα σε όλη την υφήλιο μέσω του πυκνού ιστού των διεθνών ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Οι οικολογικές αυτές διαταραχές είναι σημαντικές επειδή φέρνουν σε επαφή είδη τα οποία ήταν προηγουμένως απομονωμένα — με αυτό τον τρόπο ευνοούν τη εισβολή παθογόνων οργανισμών και την επιμόλυνση προηγουμένως μη εκτεθειμένων ξενιστών. Αυτό το φαινόμενο παρατηρείται σήμερα σε πρωτοφανή κλίμακα, λόγω της υποβάθμισης, του κατακερματισμού και της καταστροφής των φυσικών οικοσυστημάτων του πλανήτη. Καθώς οι διαρκώς αυξανόμενοι ανθρώπινοι πληθυσμοί εισβάλλουν όλο και πιο βαθιά σε περιοχές που δεν ήταν προηγουμένως προσβάσιμες, καταστρέφουν και κατακερματίζουν τα τελευταία φυσικα οικοσυστήματα. Στις παρυφές μεταξύ αυτών των βιολογικά πλούσιων περιοχών και των καινούργιων αγροτικών εκτάσεων, προηγουμένως άγνωστα παθογόνα ανταλλάσουν ξενιστές, καθώς μεταπηδούν από άγρια ζώα σε ανθρώπους και στα κατοικίδια ζώα τους. Πολυάριθμες μελέτες έχουν αποδείξει πώς η αποψίλωση των τροπικών δασών οδηγεί στην εκρηκτική εξάπλωση θανατηφόρων ασθενειών όπως η ελονοσία, το AIDS, τα εντερικά παθογόνα, ο κίτρινος πυρετός, καθώς και πολλοί άλλοι, άγνωστοι ιοί της άγριας πανίδας. Μια πρόσφατη έρευνα, για παράδειγμα, έδειξε ότι τα κρούσματα του Έμπολα στην Ισημερινή Αφρική συνδέονταν στενά με περιοχές όπου πρόσφατα πραγματοποιήθηκε υλοτομία του τροπικού δάσους. Ενώ στο παρελθόν η αποψίλωση των τροπικών δασών ήταν κυρίως υπόθεση αγροτικών δραστηριοτήτων μικρής κλίμακας, σήμερα διεξάγεται από πολυεθνικές εταιρείες που επενδύουν σε γεωργικές δραστηριότητες βιομηχανικών διαστάσεων όπως η καλλιέργεια της σόγιας στη λεκάνη του Αμαζονίου ή του φοινικέλαιου στην Νοτιοανατολική Ασία. Τέτοιες πρακτικές δεν είναι βιώσιμες, όχι μόνο επειδή προωθούν την εμφάνιση νέων παθογόνων, αλλά και επειδή οδηγούν σε ταχέως αυξανόμενους ρυθμούς εξαφάνισης ειδών, ενώ ταυτόχρονα απελευθερώνουν τεράστιες ποσότητες αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα. Δυστυχώς υπάρχουν πολλά χαρακτηριστικά της σύγχρονης κοινωνίας που διευκολύνουν την ταχεία παγκόσμια εξάπλωση αναδυόμενων ασθενειών. Εν μέρει, τα αίτια της εκρηκτικής διασποράς της επιδημίας COVID-19 είναι η ύπαρξη σύγχρονων μεγαλουπόλεων και ο ολοένα και πιο αστικοποιημένος τρόπος ζωής μας. Επειδή η ταχύτητα εξάπλωσης μιας επιδημίας καθορίζεται από την ευκολία μετάδοσης ανάμεσα σε δύο ξενιστές, και κατά συνέπεια από την μέση απόσταση που τους χωρίζει, οι μεγάλες πόλεις δημιουργούν ιδανικές συνθήκες για την διάδοση ασθενειών. Αυτός ο αστικός συνωστισμός εξηγεί λόγου χάρη την ραγδαία εξάπλωση του ιού SARS-CoV-2 στη μητροπολιτική περιοχή της Νέας Υόρκης πριν από τρείς μήνες. Εάν η Νέα Υόρκη και τα προάστια της είχαν ανεξάρτητη εθνική υπόσταση, η χώρα αυτή θα είχε περισσότερα κρούσματα COVID-19 από οποιοδήποτε έθνος στον πλανήτη εκτός από τη Βραζιλία, τη Ρωσία, την Ινδία και τις ΗΠΑ. Επιπλέον, πέρα από την αστικοποίηση, η παγκόσμια εξάπλωση της ασθένειας επιταχύνθηκε περαιτέρω από τις διεθνείς αερομεταφορές, τον μαζικό τουρισμό και σε μικρότερο βαθμό την εμπορία αγαθών.   Βιομηχανική Εκτροφή ζώων Οι περισσότεροι παράγοντες που ευνοούν την διάδοση ιών σε ανθρώπινες κοινωνίες έχουν παράλληλα αίτια μετάδοσης σε ζωικούς πληθυσμούς. Για παράδειγμα, σε αντιστοιχία με την αστικοποίηση, η βιομηχανική εκτροφή ζώων έχει οδηγήσει στην δημιουργία εκτεταμένων μονάδων ζωικής παραγωγής όπου συνωστίζονται σε μικρούς χώρους τεράστιοι αριθμοί από στρεσσαρισμένα και ευπαθή ζώα. Τέτοιες εγκαταστάσεις είναι όχι μόνο ιδανικοί χώροι ταχείας μετάδοσης ασθενειών, αλλά επιπλέον, αν τα ζώα που ζουν εκεί, προσβληθούν με κάποιο καινούριο παθογόνο, έχουν εξαιρετική δυνατότητα – λόγω εγγύτητας – να μεταδώσουν μετέπειτα την νόσο και στον άνθρωπο. Αυτή η ικανότητα των οικόσιτων ζώων, να λειτουργούν ως «γέφυρες» μετάδοσης μεταξύ άγριων ζώων και ανθρώπων, τεκμηριώθηκε και κατά την εμφάνιση του θανατηφόρου ιού Nipah στη Μαλαισία το 1998. Εκεί, η μεγάλης κλίμακας αγροτική αποψίλωση τροπικών δασών ήταν το αρχικό αίτιο της επιδημίας. Οι δασικοί εμπρησμοί οδήγησαν τίς φρουτόφαγες νυχτερίδες της ζούγκλας σε λιμοκτονία και τις ανάγκασαν να αναζητήσουν φαγητό σε δέντρα μάνγκο που συχνά φυτεύονται στην περιοχή κοντά σε χοιροτροφεία. Όπως αποκάλυψε αργότερα ενδολεχής έρευνα, ο ιός Nipah που απεκκρίνεται στα περιττώματα προσβεβλημένων νυχτερίδων κατέληξε να μεταδοθεί στους χοίρους που τρέφονταν από μάνγκο κάτω από αυτά τα δέντρα, και οι οποίοι τελικά μετέδωσαν την ασθένεια στους ιδιοκτήτες τους. Η θανατηφόρα αυτή επιδημία που είχε εκατοντάδες θύματα και κόστος δισεκατομμύρια δολάρια, παραλίγο να οδηγήσει στην ολοκληρωτική κατάρρευση του κλάδου της χοιροτροφίας στην Μαλαισία. Το επεισόδιο αυτό επίσης επέδειξε τους απροσδόκητους τρόπους με τους οποίους η περιβαλλοντική υποβάθμιση μπορεί να υπονομεύσει την ανθρώπινη ευημερία.   Συμπεράσματα Η ανταπόκριση της ανθρωπότητας στην επιδημία COVID-19 ήταν γρήγορη και σε ορισμένες περιπτώσεις αποτελεσματική. Σαν κοινωνία καταφέραμε να αλλάξουμε τόσο τις καθημερινές μας συνήθειες, και να προσαρμόσουμε τη μορφή των οικονομικών μας δραστηριοτήτων στην νέα πραγματικότητα. Ωστόσο, αυτός ο έλεγχος της επιδημίας έφερε μαζί του ένα τεράστιο οικονομικό κόστος το οποίο η διεθνής κοινότητα θα το πληρώνει για πολλά χρόνια. Παρόλο που η ανθρωπότητα με δυσκολία θα μπορέσει να αντέξει άλλη μια επιδημία σαν αυτή, δυστυχώς υπάρχει ακόμα ένας σχεδόν απεριόριστος αριθμός παρόμοιων παθογόνων κρυμμένων στα διάφορα οικοσυστήματα του πλανήτη που περιμένουν την ευκαιρία να βγουν στην επιφάνεια. Επειδή η έναρξη αυτής της επιδημίας μπορεί να εντοπιστεί σε ανεύθυνες πρακτικές και κοντόφθαλμη οικολογική κακοδιαχείριση, είναι σημαντικό η ανθρωπότητα να απορροφήσει τα απαραίτητα μαθήματα περιβαλλοντικής υγείας, ακόμη και αν έχουν κάποιο οικονομικό κόστος. Ως το πιο άμεσο βήμα, άλλες χώρες της Α. Ασίας πρέπει να ακολουθήσουν το πρόσφατο παράδειγμα της κινεζικής κυβέρνησης και να κλείσουν τις περιβόητες λαϊκές αγορές ζώων (wet markets), καθώς και όλες τις συναφείς δραστηριότητες εκτροφής άγριων ζώων. Ταυτόχρονα, επειδή το διεθνές εμπόριο άγριων ζώων αντιπροσωπεύει έναν τόσο σοβαρό κίνδυνο μετάδοσης ασθενειών, πρέπει να επιβληθεί ένα πολύ πιο αυστηρό διεθνές νομοθετικό πλαίσιο αλλά και να τηρηθούν οι υπάρχοντες νόμοι με συνέπεια. Επιπλέον, πρέπει να σταματήσουν οι κύριες διαδικασίες οικολογικής καταστροφής, όπως η παγκόσμια αποψίλωση φυσικών οικοσυστημάτων. Για παράδειγμα, η αναστροφή των αυξανόμενων τάσεων παράνομης δασικής υλοτομίας στην υποσαχάρια Αφρική, στη ΝΑ Ασία και στη λεκάνη του Αμαζονίου, όχι μόνο θα αποτρέψει την εμφάνιση νέων παθογόνων οργανισμών, αλλά θα προστατεύσει τόσο τη παγκόσμια βιοποικιλότητα όσο και την κατάσταση του επιδεινούμενου φαινόμενου του θερμοκηπίου. Όλες αυτές οι δράσεις πιθανώς να φέρουν κάποιο βραχυπρόθεσμο οικονομικό κόστος μαζί τους, ωστόσο, όπως αποκάλυψε η παρούσα πανδημία και όπως έχουν δείξει πολλές οικονομικές μελέτες, το να επενδύσει η κοινωνία στην πρόληψη αυτών των προβλημάτων παρέχει πολύ μεγαλύτερες μελλοντικές οικονομικές αποδόσεις, σώζει ανθρώπινες ζωές και διατηρεί τον φυσικό ιστό της ζωής από τον οποίο εξαρτάται η επιβιωσή μας. Μπορούμε να επιλέξουμε να αγνοήσουμε τα μαθήματα που μας προσφέρει η επιδημία COVID-19, αλλά μακροπρόθεσμα θα πληρώσουμε ένα τίμημα το οποίο θα είναι σίγουρα δυσβάσταχτο.